Zabytki

Mimo, że Aleksandrów Kujawski jest niewielkim miastem to jednak może poszczycić się ciekawą historią oraz architekturą związaną z jego interesującymi początkami. Miasto powstało zaledwie przed półtora wiekiem i  zbudowane zostało niemal od podstaw. Na szczególną uwagę zasługują budynki z  przełomu XIX i XX wieku oraz drewniane domy nawiązujące do architektury rosyjskiej. Do najważniejszych zabytków miasta zaliczamy:

1. DWORZEC KOLEJOWY

Największą dumą miasta jest niewątpliwe zespół dworca kolejowego, mówiący wiele o przeszłości miast i związany w sposób nierozerwalny z historyczną genezą miejscowości. Stanowi też jeden z elementów dziedzictwa kulturowego, kształtujący świadomość i pamięć historyczną mieszkańców miasta i  regionu. Jego niepowtarzalność związana jest z funkcjami, które spełniał znajdując się na rosyjsko-pruskiej stacji granicznej.

Pierwotny budynek dworca w Aleksandrowie wzniesiony w latach 1860-1862 był znacznie mniej okazały niż dziś. Mimo to, w jego wnętrzu znalazły się pomieszczenia przeznaczone na biuro ruchu drogi żelaznej, stacja telegrafu międzynarodowego, sala rewizji celnych, urząd pocztowy, a także bufety, wygodna poczekalnia oraz pokoje gościnne. W niespełna dwa miesiące po oddaniu nowej linii kolejowej w Królestwie Polskim wybuchło powstanie styczniowe. Dworzec aleksandrowski stał się mimowolnym świadkiem jednego z najważniejszych sukcesów dyplomatycznych rządu powstańczego. W lutym 1863 r. zaangażowani w powstańczą konspirację Jan Karłowicz oraz pracownik komory celnej Konstanty Adamowicz przejęli na stacji w Aleksandrowie tekst tajnej korespondencji dyplomatycznej mówiącej o zawarciu przez Rosję i Prusy układu o współdziałaniu przeciwko polskiemu powstaniu. Publikacja dokumentu przez Rząd Narodowy okazała się dużym sukcesem propagandowym, kompromitującym Prusy i Rosję na arenie międzynarodowej.

Niezwykle okazały wygląd budynek zawdzięcza wizycie cara Aleksandra II. Istniejący klasycystyczny gmach dworca rozbudowano w stylu neorenesansu francuskiego i luksusowo wyposażono dla potrzeb cara i jego dworu. Powstało wówczas okazałe południowe skrzydło.
W północnym zaś umieszczono reprezentacyjne „apartamenty dworskie” czyli komnaty dla dostojnych gości tzw. „carskie pokoje” charakterystyczne dla dworców pierwszej klasy. W dniu 4 września 1879 r. w apartamentach tych car przyjął cesarza niemieckiego Wilhelma I. Niezależnie od tego wydarzenia stacja kolejowa funkcjonowała jako bardzo ważny „port lądowy" na granicy Królestwa Polskiego i Rosji z  Prusami. Dysponowała luksusową obsługą pasażerów oraz była miejscem, przez które przewożono wielkie ilości towarów. W okresie międzywojennym zlikwidowano granicę państwową a dworzec stracił na swym znaczeniu, stając się prowincjonalnym przystankiem kolejowym.

Wspaniała architektura budowli już od dawana stanowiła inspirację dla miejscowych artystów takich jak Edward Stachura czy Maria Danilewicz Zielińska. Obecnie miasto stara się przywrócić dawną świetność budynku poprzez organizowanie licznych imprez kulturalnych oraz sportowych w  pomieszczeniach dworcowych.

2.UKRAIŃSKI CMENTARZ WOJSKOWY

Do rejestru zabytków 7 czerwca 1995 roku wpisano Ukraiński Cmentarz Wojskowy położony przy ul. Narutowicza. Początki cmentarza ukraińskich żołnierzy sięgają 1921r. Wówczas grupa oficerów zorganizowała w obozie internowanych Ukraińców “Dzień Pamięci” i za zebrane pieniądze uporządkowano cmentarz żołnierski, ogrodzono teren, a na środku usypano kurhan, na którym stanął czarny zaporoski krzyż. Cmentarz poświęcono we wrześniu 1921 roku z  udziałem żołnierzy, przedstawicieli miejscowych władz świeckich i duchownych oraz aleksandrowskiego społeczeństwa. W okresie międzywojennym cmentarzem opiekowali się członkowie aleksandrowskiego i toruńskiego oddziału Ukraińskiego Centralnego Komitetu – najliczniejszej organizacji emigracyjnej. “Kozacka Mogiła” stała się swoistym “Grobem Nieznanego Żołnierza” dla ukraińskich emigrantów. Po 1945r. zapomniana i opuszczona nekropolia stopniowo niszczała. Czas zacierał ślady cmentarza w ludzkiej pamięci, a władze milcząco akceptowały taki stan rzeczy. “Kozacka Mogiła” jednak nie umarła. 

Z inicjatywy i za sprawą dra Emiliana Wiszki i płk. Szymona Smetany przy wsparciu aleksandrowskich społeczników oraz władz samorządowych wiosną 1991 r. rozpoczęto przygotowania do odbudowy cmentarza. Remontując cmentarz pozostawiono ocalałe betonowe słupki z tryzubami i  zachowanymi fragmentami drutu kolczastego z ogrodzenia. Na nowej płycie zachowano dawny napis i krój czcionki. Prace przebiegały w kilku etapach. W  kwietniu 1992r. przeprowadzono rekonesans, w listopadzie część robót, a wiosną następnego roku pozostałe prace.

Uroczystość poświęcenia odrestaurowanego cmentarza odbyła się w  dniu 12 czerwca 1993 roku. Ekumeniczne nabożeństwo w intencji pochowanych żołnierzy odprawili wspólnie duchowni prawosławni, katoliccy, grekokatoliccy i  protestanccy. Na zakończenie uroczystości przy dźwiękach “Kiedyście umierali” złożono na cmentarzu wieńce i kwiaty. Warto zwrócić uwagę, że aleksandrowską nekropolię Ukraińców odrestaurowano wspólnymi siłami na rok przed podpisaniem odpowiedniej umowy polsko-ukraińskiej o ochronie miejsc pamięci spoczynku ofiar wojny i represji z 21 marca 1994 roku. Przedwojenna tradycja wspólnych modlitw i  składania kwiatów na grobach ukraińskich strzelców przetrwała. Od 1993 roku przy “Kozackiej Mogile” w każdą pierwszą sobotę czerwca spotykają się ludzie różnych kultur i języków, wyznawcy różnych religii, ludzie różnych kościołów.

3. PAŁAC TROJANOWSKICH

Niewątpliwe atrakcją turystyczną Aleksandrowa Kujawskiego jest Pałac Trojanowskich wybudowany na Białych Błotach na wzór willi położonej na wysepce jeziora Leman w pobliżu Alp. Obecnie budynek należy do Zespołu Szkół nr 1 Centrum Kształcenia Praktycznego przy ulicy Wyspiańskiego. Pałacyk stoi w  malowniczym parku, w którym znajduje się 11 dębów uznawanych za pomniki przyrody. Atrakcyjne położenie zespołu parkowo-pałacowego z dala od centrum miasta oraz ciekawa roślinność sprzyja rodzinnym spacerom.

4. KOŚCIÓŁ PARAFIALNY PW. PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO

Na szczególną uwagę zasługuje również Kościół Parafialny pw. Przemienienia Pańskiego, zbudowany w latach 1896-1905 w stylu neogotyckim. Kościół początkowo był kaplicą wzniesioną przez kolejarzy przy stacji granicznej i komorze celnej. W roku 1905 świątynie rozbudowano do stanu obecnego. Do roku 1918 była kościołem filialnym parafii Służewo. Na głównej ścianie prezbiterium wisi obraz włoskiego malarza Michała Anioła Palloniego z XVII wieku, przedstawiający Chrystusa ukrzyżowanego i Marię Magdalenę. W 1969 roku zbudowano trzy nowe ołtarze oraz dano nowy wystrój prezbiterium.

5. KOLEGIUM KUJAWSKIE SALEZJANÓW

Na ulicy Chopina wyróżnia się budynek dawnego kolegium Salezjanów z lat 1913-1916 i 1927. Dzięki księdzu Szczygłowskiemu zmieniono początkowe plany utworzenia w budynku sal zebrań, zabaw i czytelni a także remizy strażackiej. Budynek przebudowano tak aby umieścić w nim szkołę. Prace budowlane przerwała jednak I wojna światowa. Po zajęciu miasta przez wojska niemieckie wykończono gmach i zorganizowano w nim gospodę żołnierską. W 1916 roku pozwolono na otworzenie w części budynku szkoły średniej pn. "Szkoła Realna Polskiej Macierzy Szkolnej". W 1919 roku w efekcie działań kurii włocławskiej oraz ks. Szczygłowskiego do Aleksandrowa przyjechali salezjanie, którym powierzono prowadzenie szkoły. W 1920 roku w budynku istniał szpital wojskowy. Rok później powstała szkoła, która stała się jedyną w powiecie szkołą średnią o  profilu humanistycznym. W 1923 w "Rzeczpospolitej" napisano: "Przeciw bolszewizmowi, dobierającemu się do naszego ducha narodowego...posiadamy antidotum, To antidotum, to - szkoła, prawdziwie polska, ojczyźnianym i  religijnym owinięta duchem. Oto strzela w niebo nowy Krzemieniec. Aleksandrów Kujawski jego miano..." 26 czerwca 1927 roku odbyło sie uroczyste poświęcenie, którego dokonał prymas Polski kardynał August Hlond, późniejszy patron szkoły. 

W czasie II wojny światowej Budynek Kolegium był siedzibą szkoły żandarmerii niemieckiej. 15 października gestapo aresztowało i  rozstrzelało pięciu Salezjanów za szkoły, wśród nich był także dyrektor ks. Franciszka Malorny. Wiosną 1945 roku dzięki staraniom ks. Mieczysława Szczęsnego ponownie uruchomiono szkołę. W roku 1955 władze komunistyczne zlikwidowały szkołę. Dopiero w 1991 roku Salezjanie ponownie otworzyli placówkę. Od tego momentu szkoła istnieje jako Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Salezjańskiego im. Kardynała Augusta Hlonda. Rok później utworzono Prywatną Szkołę Podstawową Towarzystwa Salezjańskiego im. św. Dominika Savio, którą zamknięto w roku 2005. Kolejnym etapem było utworzenie Publicznego Gimnazjum Towarzystwa Salezjańskiego. 27 września 2002 roku Ks. Generał Pascual Chavez odwiedził Szkołę w Aleksandrowie w celu poświęcenia pomnika swojego poprzednika św. Jana Bosko. Na jesieni 2004 roku Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Salezjańskiego zostało przekształcone w Zespół Szkół Salezjańskich.

ALEKSANDRÓW KUJAWSKI - MIASTO PAMIĘCI NARODOWEJ

Aleksandrów Kujawski otrzymał tytuł "Miasta Pamięci Narodowej" podczas obchodów 80-lecia Lotnictwa Polskiego w dniach 11-13 września 1998 roku. W mieście znajduje się Pomnik Lotników Polskich oraz tablica poświęcona martyrologii Lotników. Pomnik wybudowano z inicjatywy Stowarzyszenia Lotników Polskich w Warszawie i warszawskiego Klubu Seniorów Lotnictwa. Odsłonięcie i  poświęcenie pomnika nastąpiło 29 września 1996 roku. Pomnik stoi na placu niedaleko budynku poczty - przełom XIX i XX wieku.

INNE MIEJSCA GODNE UWAGI:

• Wieża Ciśnień z 1895 roku
• Dom pracowników kolei nr 1, ul. Wojska Polskiego 8 z  1893-1895 roku - dawny dom kolejarzy stacji granicznej
• Willa "Radwan" z ok. 1880 roku przy ul. Wojska Polskiego - budynek przed 1939 rokiem pełnił funkcję hotelu i ekskluzywnej restauracji. Po 1945 roku otrzymał funkcję gastronomiczną.
• Willa "Maria" z pocz. XX wieku
• Dom przy ul. Narutowicza 43 i 43a - dom z roku 1901-1904 roku – dawny posterunek graniczny i celna stacja drożna
• Dom Marii Danilewicz Zielińskiej -ul. Chopina
• Dom Edwarda Stachury, Łazieniec, gm. Aleksandrów Kuj.
• Kaplica Prawosławna pw. Aleksandra Newskiego, ul. Wojska Polskiego
• Budynek klasztorny zgromadzenia Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia NMP z 1880 roku, ul. Wojska Polskiego 9
• Plac 3 Maja, ul. Chopina
• Park Miejski, ul. Parkowa
• Park im. Jana Pawła II z drugiej połowy XIX wieku przy ulicy Wojska Polskiego i ulicy Dworcowej – kompozycyjnie związany z zespołem dworca kolejowego i układem zieleni przy ulicy Słowackiego. Układ kompozycyjny uległ pewnemu przekształceniu, zachował się jednak bogaty starodrzew.
• Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "Świerczyna" oraz okolice rzeczki Tążyny
• Aleksandrowska Izba Historyczna, ul. Wojska Polskiego – w muzeum zgromadzono pamiątki związane z krótką, ale bardzo ciekawą historią miasta

Nekropolie:

• cmentarz prawosławny założony w drugiej poł. XIX w., ul. Wspólna
• cmentarz parafialny z zabytkowa kapliczką oraz licznymi starymi grobowcami przy ul. Chopina

Opracowanie tekstów do części dot. zabytków na podstawie:

CMENTARZ UKRAIŃSKI - dr Andrzej Cieśla, Powrót do tradycji. Odbudowa cmentarza ukraińskiego w Aleksandrowie Kuj., "Puls Aleksandrowa" - dodatek specjalny, 31.05.2003

DWORZEC KOLEJOWY W ALEKSANDROWIE KUJAWSKIM - dr Tomasz Krzemiński, Z dziejów dworca kolejowego w Aleksandrowie Kujawskim, "Puls Aleksandrowa" - dodatek specjalny, 03.12.2005

KOLEGIUM KUJAWSKIE SALEZJANÓW W ALEKSANDROWIE KUJAWSKIM - ks. Antoni Balcerzak,
"Puls Aleksandrowa" - dodatek specjalny, 03.12.2005

źródło: aleksandrokujawski.pl